Milli Mücâdele’de Kongreler  ve İttihatçılık Sorunu

            Dr. M. Derviş Kılınçkaya*

Mondros mütarekesinin imzalanmasından sonra, İtilâf Devletlerinden özellikle  İngiltere’nin Türkiye’ye karşı intikamcı bir politika takip edeceği daha ilk günlerde giriştiği bir takım teşebbüslerden anlaşılmaktadır[1]. Aslında, daha ; Türkiye ile yapılacak ateşkes anlaşmasının şartlarının tartışıldığı müttefiklerarası görüşmelerde takındıkları tavır İngiltere’nin izleyeceği bu politikanın bir habercisi olarak kabul edilebilir[2]. Mütarekenin özellikle Suriye ve Irak cephelerindeki uygulamaları karşısında İngilizlerin gösterdiği tepki bu hususu daha açık biçimde ortaya koymaktadır[3]. İstanbul hükümetinin bu aşırı istekler  karşısında fazla bir direniş göstermediği bilinmektedir. Ancak burada bir noktayı işaret etmek gerekiyor. Mütarekenin bu ilk günlerinde hemen  herkes devletin ayakta kalmasının tek yolunun ince ayarlanmış ve ustaca uygulanacak bir diplomasiden geçtiğini düşünmektedir[4]. Anlaşıldığı kadarıyla , Mustafa Kemal Paşa da bu sıralarda aynı kanaattedir[5]. Nitekim, 16 Kasım 1918’de Vakit, Zaman ve Minber gazetelerinin yazarlarıyla Pera Palas’ta yaptığı bir görüşmede bu fikrini ifade etmektedir[6].

            Ancak zamanın akışı içinde, başlangıçtaki bu iyi niyetli yaklaşımları ortadan kaldıran gelişmeler ortaya çıkıp, memleketin işgali adım adım,- gerçekleştikçe ve  parçalanacağı ihtimal olmaktan çıkıp şekillendikçe  “Müdafaayı Hukuk” hareketi de gelişmeye başladı. Bu durum, İstanbul’daki çeşitli çevrelerde egemen durumda olan “siyasi çözüm” düşüncesinin yerini “milli mukavemet” fikrinin almaya başladığına delil kabul edilebilir. Meselâ, 7 Kasım 1918’de Trakya-Paşaeli  Müdafaa Heyet-i  Osmaniyesi kuruldu[7]. Oldukça erken kabul edilebilecek bir dönemde ortaya çıkan bu tarz bir örgütlenme üzerinde düşünmek gerekmektedir[8]. Cemiyetin kurucuları arasında İttihatçıların ağırlığı dikkat çekmektedir[9].

Bu noktada, “müdafaayı hukuk” nitelikli örgütlenmelerin başlamasının hemen öncesinde gözden kaçan ilginç bir gelişmeye işaret etmekte fayda vardır. I. Tevfik Paşa kabinesi 25 Kasım’da toplanarak, Osmanlı imparatorluğu’nun bazı kısımları hakkındaki yabancı emellerinin haklarımıza bir tecavüz teşkil etmesi sebebiyle Suriye, Irak, Halep ile Rumeli’de ve Şark Vilayetlerinde bulunan Türklerin, muhacırların tarihi hak ve mevcudiyetlerini ispat edecek tarihi ve  istatistiki belgeleri toplayıp neşredecek bir encümen kurulmasını karar altına aldı[10]. Bunu takip eden günlerde ise, belki tesadüf kabul edilebilecek gelişmeler ortaya çıktı. 26 Kasım’da İzmir Müdafaa Heyet-i Osmaniye Cemiyeti[11], 29 Kasım’da  Milli Kongre[12] gibi kuruluşlar ortaya çıkmaya başladı.

Bu cümleden olarak  ve belki de coğrafyanın sağladığı avantajların kullanılabileceği de hesaba katılarak Doğu vilayetlerinde bir Ermenistan ve Kürdistan teşkili  tehdidine karşı faaliyet göstermek üzere 4 Aralık’ta İstanbul’da “Vilayat-ı Şarkiye Müdafaayı Hukuk Cemiyeti”[13],  21 Aralık 1918’de Kilikyalılar Cemiyeti[14] teşekkül ettirildi.Ege’deki Yunan işgalleri karşısında Redd-i İlhak Cemiyetleri de ortaya çıkmaya başladı. Sivil bir direniş hareketinin nüvelerini oluşturan bu cemiyetlerin bir kısmının şubeleri de örgütlenmeye ve muhtemel bir direniş için harekete geçmek üzere hazırlanmaya başladılar.

Bu arada, Aralık ayı başlarından itibaren basında Meclis-i Mebusan aleyhinde yazılar sık sık görülmeye başlandı[15]. Başlangıçta bu fikre pek mütemayil olmayan padişah, muhtemelen Tevfik Paşa’nın telkinleriyle, 21 Aralık 1918’de meclisin feshine karar verdi[16].

Meclis-i Mebusan’ın feshini müteakip, İstanbul’da İttihat ve Terakki aleyhine sert rüzgarlar esmeye, Tehcir suçlularının yargılanması meselesi gündeme getirilmeye başlandı[17]. Keza aynı günlerde işgal kuvvetlerince basına sansür konulmasına rağmen, İstanbul’da yayınlanmakta olan Rumca gazetelerin halkı heyecana düşürücü yazıları karşısında ise müdahalede bulunulmamış, hükumet de böyle bir şeye teşebbüs etmemiştir[18]. Ermeniler hakkında  da aynı  hoşgörünün varlığı  bilinmektedir.

Gene aynı günlerde özellikle Harbiye  Nezaretinde bazı kıpırdanmaların olduğu duyulmaya başlanmıştır[19]. Bunda haklılık payı olduğunu söylemek mümkündür. Zira  o sırada  İstanbul’da bulunan bütün kumandanlar, hatıratlarında mütarekenin ilk günlerinden itibaren Harbiye Nezaretinde ve Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Riyaseti’nde  bir araya gelerek durum değerlendirmesi yaptıklarını ve direniş için hazırlık yapmaya karar verdiklerini anlatmaktadırlar[20].  Milli direniş fikrinin sivil ve askeri kanatları arasında yakınlaşma ve işbirliği daha sonra şekillenecektir.

Mustafa Kemal  Paşa’nın Anadolu’ya geçişi  bu işbirliğinin gerçekleşmesinde en önemli adımı teşkil etmektedir. 1927’de kaleme alınan  eserinde  Atatürk, durumu biraz da dönemin siyasi rekabetinin yarattığı  gerginlik içinde anlatmakla beraber bu direniş hareketlerine temasla meseleye açıklık kazandırmaktadır.

Meclis-i Mebusan’ın kapatılması  ile  esasında İstanbul en önemli dayanaklarından birini kaybetmiştir denilebilir. Zira, artık meşru zeminde çözüm üretebilme imkanının ortadan kalktığı  daha açık biçimde ortaya çıkmış bulunmaktadır [21].

1919 senesine girildiğinde artık İstanbul’un takip ettiği politika ana hatlarıyla anlaşılabilir hale gelmiştir : İtilaf devletlerinin bütün istekleri karşısında mülayim davranmak ve  bu yolla  devletin ve hanedanın varlığını sürdürmek. Bu politikaların uygulanması için  padişahın  ancak kendine yakın bulduğu insanlara güvendiğini  bu devrede sadaret makamına yaptığı atamalardan anlamak mümkündür : Eniştesi Damat Ferid ve Dünürü Tevfik Paşalar...

İstanbul sıkıştığı bu dar çerçevede bunalırken, Anadolu’da farklı şeyler meydana gelmektedir. İzmir’in  Yunanlılar tarafından işgali ve bu işgal sırasında ortaya konulan vahşet bütün ülkede müthiş akis buldu. Bir taraftan işgali  ve mezalimi protesto eden mitingler yapılırken, diğer taraftan da artık  “...meşru yollarla hak arama devrinin bittiği ve silaha silahla mukabele devrinin başladığı...”[22] duyuruluyordu. Bu durum bazı hemzaman gelişmelerle daha ilginç bir hal alacaktır . Zira, hükümetle Müdafaayı hukuk hareketi arasındaki ilişkiyi gösteren  bir gelişme 26 Mayıs 1919’da toplanan Şurayı Saltanat’a Trabzon Müdafaayı Hukuku Milliye Cemiyeti’nden iki, Trakya – Paşaeli Müdafaayı Hukuku Milliye Cemiyetinden iki, Milli Kongre’den iki, Adana Müdafaayı Hukuku Milliye Cemiyetinden iki, Vilayat-ı Şarkiye Müdafaayı Hukuku Milliye Cemiyeti’nden iki kişinin katılmış olmasıdır[23]. 29 Mayıs Perşembe günü ise Şurayı Saltanat’ta hazır bulunan  parti ve dernekler adına Eski Harbiye Nazırı Ferit ve Eski Bursa Valisi Hüsnü Bey Padişaha bir  “ariza” sunarak, şurada alınan kararlara uygun olarak bir Milli Meclis’in kurulmasına müsaade edilmesini  diliyorlardı. Padişah’ın bu konudaki mütalaası  hayli ilginçtir “Bunda Meclis-i  Milli teşkili mutlak olarak taleb olunup ne suretle teşkili  lazım geleceğine dair sarahat yoktur. O yoldaki mütalaalarını dahi muhtasaran beyan etsinler. Biz de bu mütaleat ile mukayyed olmamak üzere icabını teemmül ederiz”[24]. Damad Ferid de Mebusan  Meclisinin bu şartlar altında toplanmasına karşı çıkmış bunun yerine bir Milli Şura toplanması kararı gündeme gelmişti. Hatta Türk Ocaklılar ve Ocaklı Üniversiteliler sokaklara  seçim isteyen yaftalar yapıştırmışlardı. Aslında İstanbul’daki Türkler de millet iradesinin temerküz edeceği bir  platformun oluşmasını istiyorlar ve bunun yolunun da milletin tasvibinden yani seçimlerden geçtiğini  ortaya koyuyorlardı[25].

Öte yandan, 17. Kolordu  Komutan Vekili’nin 5 Haziran 1919’da Eşme’den Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’ye  çektiği telgrafta “...garnizonlardaki tümenlerin topçu ve piyadelerinden bazı kıtaların firar ettirilerek ...” bölgeye sevk edilebileceğini  “...hükümetin de bu kıtaların firari olduklarını icap edenlere bildirmek  suretiyle sorumlu duruma düşmeyeceğini....bu kıtaların zahiren İstanbul’u tanımamak gibi tedbirlere başvurabileceğini...”[26] ifade  ediyordu . Yani Mustafa Kemal Atatürk’ün deyimiyle “...Türk ata yurduna taarruz edenler kimler olursa olsun onlara karşı bütün milletçe müsellehan mukabele etmek lazım geliyordu...”[27]. Buradaki tarih oldukça önemlidir. Memleketin batısı, silahlı mücadeleye başlamış bulunmaktadır.

Anadolu’nun doğusu ise askeri  saldırıdan görece uzak bulunmaktaydı ve Mustafa  Kemal Paşa’nın  bölgeye gelmesiyle birlikte İstanbul’da alınan kararlar adım adım uygulamaya konmaya başlanmıştı.

Bir anlamda, 1919 yaz ve güz ayları Anadolu’da Kongreler devri olarak da tanımlanabilir[28]. Bu kongrelerin bir kısmı doğrudan doğruya sivil inisiyatifle ortaya çıkmış olan kongrelerdir. Asıl amaç da zaten sivil ve askeri etkinlikleri birleştirmek olarak kararlaştırılmış olmalıdır[29]. 

Bu kongreler gerçekleştirilmeden önce ortaya çıkan yeni bir durumdan söz etmek gerekmektedir. Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’ya gelmesini müteakiben  15. Kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir ve 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa arasında yoğun bir  haber akışı başlamış ve bu akış İtilâf temsilcilerinin de dikkatini çekmiş, muhtemelen durumdan şüphelenen General Milne 6 Haziran’da, Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul’a dönmesini istemişti[30].

8 Haziran’da[31]Rauf (Orbay) Bey, İstanbul’da verdikleri karar mucibince Balıkesir, Manisa ve Alaşehir mıntıkalarını dolaştıktan sonra Afyon Karahisar’a uğramış ve bu yolla Ankara’ya gelerek Ali Fuat Paşa ile buluşmuş ve Mustafa Kemal Paşa ile irtibat kurmuştu[32]. Onun daveti üzerine yola çıkan Ali Fuat Paşa ve Rauf Bey’le 19 Haziran’da Amasya’da  buluştular. Kısa bir müddet sonra Ref’et (Bele) Bey de onlara katıldı.

16-18 Haziran’da Mustafa Kemal  Paşa’nın telgrafla irtibat kurduğu Cafer Tayyar (Eğilmez) ve Cemal Paşa’lara düşüncelerini aktararak onların fikirlerini aldıktan sonra durumu Kâzım Karabekir Paşa’ya bildirmiştir[33].

Amasya’da paşaların aldıkları kararlar esasında bir anlamda ihtilalci kararlardır. Zira, Amasya Mukarreratı ve sonrasında  komutanların imza atarak ortak sorumluluk üstlenmeleri suretiyle hazırlanan ve Mustafa Kemal Paşa’nın imzasıyla yayınlanan Tamim merkezi hükümetin talimatlarını reddeden  üçü resmi görevli dört komutanın hazırladığı bir eylem planıydı ve Cafer Tayyar, Kâzım Karabekir, Mersinli Cemal Paşa gibi komutanlarca da tasvip görmüştü.

 Metnin yayınlanmış olan üç maddesi iyi bilinmektedir. Burada Erzurum Kongresine atıfta bulunulmakta ve asıl kongrenin Sıvas’ta toplanacağı belirtilmekte idi. Bunun gerekçeleri de  açıklanıyordu.

O günkü şartlarda yayınlanmayan üç madde ise alınan kararları uygulayacak olan  kişi ve kuruluşları sayıyordu.

Ayrıca bazı şahsiyetlere de kongre için davetname gönderildi ve yazılan mektupla  görüş bildirmeleri  rica edildi [34].

                        Nihayet bilinen gelişmeler sonucunda Erzurum Kongresi toplandı[35] ve seçilen Heyet-i Temsiliye M. Kemal Paşanın başkanlığında Sıvas Kongresine katıldı[36]. Bizim dikkat çekmek istediğimiz iki noktadan birincisi şudur : Erzurum kongresinde de, Sıvas Kongresinde de ciddi münakaşalara yol açan İttihatçılık  meselesi.

Bu nokta  Anadolu’da başlayan  Milliyetçi hareketin daimi olarak  bir suç isnadı şeklinde karşılaştığı  bir meseledir. Doğrusu kongrelere katılanlar arasında İTC’ne yakınlıkları veya  bağlılıkları iyi bilinenler vardır[37]. Erzurum ve Sıvas Kongresi delegeleri arasında da Batı Anadolu Kongreleri delegeleri arasında da İttihatçı kimlikleri bilinenler  oldukça faal durumdadırlar. Aslında bu anlaşılabilir bir şeydir. Bu Siyasal örgüt, 1908’den itibaren ortaya çıkan gelişmelerin ışığında giderek merkeziyetçi yönetimden yana olan Türklerin toplandığı bir siyasal partiye dönüşmüştür. Mütareke ortamında İTC’nin karakterine oldukça uygun biçimde bütün Anadolu’da direnişin bu aktif siyasetçiler tarafından teşkilatlandırılması  pek de garip değildir. Diğer yandan mütareke döneminde İttihatçılığın, özellikle Adem-i Merkeziyetçi Prens Sabahattin’in fikirleri ışığında  partileşen  fakat faaliyetleri hep merkeziyetçi Türklerin duvarına çarparak engellenmiş olan, Hürriyet ve İtilaf fırkasının iktidar makamındaki lideri Sadrazam Damat Ferit Paşa tarafından düşman ilân edilmesi, bu sebeple siyasal  çekişmelerin memleketin içinde bulunduğu vahim durumun önüne geçmesi de açıklanabilir bir şeydir. Tıpkı bunun gibi İttihatçıların “vatan” gayretiyle ”müsellehan mukabele” şiarına sarılmaları da cemiyetin geleneklerine uygun düşmekteydi. Memleketin içinde bulunduğu durumda liderleri Bekirağa Bölüğünde tutuklu bulunan vilayet heyet-i merkeziyelerinin  Müdafaayı Hukuk Heyet-i Merkeziyelerinde  aktif biçimde yer almaları, fakat bunu siyasi değil vatani bir gayeyle  yapmaları da bize oldukça doğal gelmektedir[38].

            İkinci nokta ise  başlangıçtan itibaren bir milli kongre olarak düşünülmüş olan Sıvas kongresine katılımın azlığından doğan sorunlardır[39]. Kongre’nin temel amacının doğu ve Batı Anadolu’daki  Kuvayı Milliye hareketlerini birleştirmek olduğu kolaylıkla tahmin edilebilir. Ancak bu noktada muvaffakiyet hasıl olmuş mudur sorusuna açık cevap verebilmek oldukça zordur. Bu sorunun cevabı Nutuk’da pek de kaydedilmez. Kongre kararları az-çok tartışılmıştır. Benim burada üzerinde duracağım nokta daha birinci celseden başlayarak, Sıvas Kongresinin katılımdaki azlığa rağmen Erzurum Kongresi’ne nazaran daha sert münakaşalara yol açmış olmasıdır. Şimdi zabıtları esas alarak  duruma kısaca bir göz atalım  :

“Sahib-i davet sıfatıyla Mustafa Kemal Paşa’nın nutk-u iftitahisi...” ile açılan kongre başlangıçta Mustafa Kemal Paşa’nın  duruma hakimiyetini ortaya koymaktadır[40]. Başkanlığın münavebe ile olması talebi ekseriyetle reddedilir. Divan teşekkülünde  Mustafa Kemal Paşa  oybirliğiyle başkanlığa, Bekir Sami ve Rauf Beyler Başkan yardımcılıklarına seçilirler.

Daha önce oluşturulan ihzari encümenin hazırladığı ve  ittihatçılık suçlamasının önüne geçmek için kongre delegelerinin okumaları  teklifiyle şu yemin metni hazırlandı:

“Makam-ı celil-i  hilafet ve saltanata, islamiyete, devlete, millete ve memlekete manen ve maddeten hizmetten başka bir gaye takip etmeyerek her türlü ihtirasat-ı şahsiye ve siyasiyeden ve fırkacılık amalinden münezzeh bir azm-ü iman ile çalışacağıma ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ihyasına  çalışmayacağıma namusum ve bilcümle mukaddesatım namına vallah, billah”   

                    Bu yemin metnine  evvela Mustafa Kemal Paşa karşı çıkar. Metin münakaşa edilerek aşağıdaki şekli alır :

“Makam-ı celil-i hilafet ve saltanata, İslâmiyete, devlete,millete ve memlekete manen ve maddeten hizmetten başka bir gaye ve emelimiz olmadığına binaen kongrenin müzakeresi devamı müddetince ihtirasat-ı şahsiye ve siyasiyeden ve fırkacılık amalinden münezzeh bir bir azim ve iman ile çalışacağıma ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ihyasına çalışmayacağıma namusum ve bilcümle mukaddesatım namına vallah, billah”

Bu yemin metni de  encümene havale edilir ve yayınlanmak üzere gazetelere verilmesi bunun da milleti ikna için olduğu kongre zabıtlarında açıkça ifade edilmektedir. Şu tesbiti  yapabiliriz : delegeler İTF’na mensup olmadıklarını yeminle  ifadeden kaçınmaktadırlar.

Bir başka nokta ise delegelerin kongreyi algılama biçimleridir .

“AHMET NURİ BEY- ...biz bir inkılap kongresiyiz...!

HASAN EFENDİ- Biz bir cemiyet-i inkılabiyeyiz...”  

Bu heyecan dolu haykırışların ve çıkışların  son derece tipik “İttihatçı” davranışları olduğu kolaylıkla söylenebilir. Fakat daha önemlisi, kongreye katılanların bir kısmının kendilerini tanımlarken bu “jargon”u kullanmalarıdır[41]

Birinci gün bu yemin metnine ilişkin münakaşalarla geçer. İkinci gün, Yemin meselesi tekrar gündemdedir ve birinci celse sonunda metin yeniden değiştirilerek kabul edilir ve delegeler tarafından okunur[42].

6 Eylül günü, padişahın tahta geçişinin yıldönümü münasebetiyle bayram olduğu için toplantı yapılmamıştır. Yani 8 günün 3 günü geçmiştir.

Nihayet 4. gün, yani  7 Eylül’de esas maksat olan Erzurum Kongresi Nizamnamesi’nin  maddelerinin değiştirilmesi hususunda çalışmalar başladı. Gerekli hazırlıklar önceden yapıldığı için bu mesele bir günde halledildi.Yapılması düşünülen değişikler önerge komisyonuna gönderilerek, değişik oturumlarda sürdürülen görüşmeler  10 Eylülde sonuçlandırılmıştı. Nizamnamede Şark vilayetleri için öngörülen hüküm ve şartlar, bütün ülkeyi kapsayacak biçimde değiştirilmişti. Vilayat-ı Şarkiye Müdafaayı Hukuk Cemiyeti adı  Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne dönüştürülmüştü. Anılan Nizamname’nin 4. maddesinde gerektiğinde “Vilayat-ı Şarkiye”de geçici bir hükümet kurulacağı öngörülmüştü. 7. maddede yapılan değişiklikte Erzurum’da seçilen 9 kişilik Heyet-i Temsiliye’ye Batı Anadolu adına 6 üyenin daha eklenmesiyle sayının 15 çıkarılması uygun görülmüştü. Kongrenin son oturumunda yapılan seçimde oy çokluğu ile 6  üye daha seçilmiş, daha sonra Ref’et Bey  nizamnameye uygun olarak 16’ncı üye sıfatıyla Heyet-i Temsiliye’ye  katılmıştır[43].

Döneme ilişkin araştırmalarda, manda meselesinin öne çıkarılması zaman zaman  Sivas  Kongresi heyet-i umumiyesinin kongre boyunca bu meseleyi tartışmış olduğu düşüncesine yol açmaktadır. Hararetli konuşmaların yapıldığı elbette ortadadır, ancak bu        “inkılâp kongresi”nin  manda meselesine ilişkin münakaşaları, meselâ; yemin meselesinin yanında oldukça kısadır[44] : 8 Eylül ikinci celse ve 9 eylül birinci celse... Üstelik Mustafa Kemal Paşa’nın bu konuya pek fazla ehemmiyet atfettiği de söylenemez. Çünkü şu ifadelerdeki alaycı tavır gayet açıktır :   

“...Mr Brown...: ‘...Ben hiçbir sıfat-ı resmiye ile görüşmüyorum diyor ve hatta Amerika mandayı kabul edeceğini değil belki etmeyeceğini söylüyor. Onun için sözleri Amerika namına değil, kendi namınadır; bu hususu nazar-ı dikkate almalıdır. Fazla olarak Mr Browne’un ifadesine nazaran mandanın ne olduğunu kendisi de bilmiyor! Manda siz ne derseniz odur diyor!....”[45]. “İstiklâl-i tam” şiarıyla hareket eden “inkılâpçı bir kongre”nin herhangi bir himaye veya mandat fikrini   kabul etmesi ise zaten beklenemezdi ve öyle de olmuştur. Nihayet diğer meseleleri görüşen Kongre 11 eylülde son buldu, 12 Eylül’de ise Sivas halkının huzurunda açık bir celse ile “...millet hakimiyetinin ve istiklal ruhunun daima kalplerinde yaşayacağı ve Anadolu’nun her türlü mukavemete hazır ve muntazır olduğu bütün dünyaya ilan edilmişti... ki ;  bu misak-ı milliyenin teyidi oluyor...” [46].

İkinci nokta ise “Büyük ve Umumi Anadolu Kongresi” adı altında toplanması planlanan yeni bir kongre için yürütülen hazırlık çalışmalarıdır.

Sivas Kongresi’nin son günü Anadolu’daki milliyetçi başkaldırıya karşı açıkça cephe alarak, küçümseyici beyanatlarda bulunması[47], hatta kongreyi engelleme teşebbüslerine girişmesi, Kongre ile İstanbul Hükümeti arasında iplerin kopmasına ve  Heyet-i Temsiliyenin çok cesurane bir tavırla meydan okumasına yol açtı. Zira bu teşebbüsün, Sadrazamın , İngilizlerle birlikte hazırladığı bir saldırı olduğu açıkça ortaya çıkmış bulunuyordu[48] İstanbul hükümeti ile her türlü haberleşmenin kesilmesinden, Damat Ferit Paşa’nın başında bulunduğu kabinenin istifasına kadar geçen 18 gün boyunca  ortaya çıkan gerilim milliyetçiler arasında da bazı görüş ayrılıklarının doğmasına yol açmış görünmektedir. Mustafa Kemal Paşa gönderdiği bir telgrafta halkın can , mal ve ırzının korunacağını, ancak yazışmaların Heyet-i Temsiliye ile yapılmasını istiyordu[49].

            Bu telgraf  Sivas Kongresi Heyet-i Temsiliyesi’nin oluşturulma biçimi ve İstanbul hükümeti ile ilişkilerin kesilmesiyle başlayan görüş ayrılıklarını ortaya çıkarmıştı. İtirazlar  bir kısım ordu komutanlarından ; Erzurum Kongresi üyelerinden ve bazı Müdafaa-i Hukuk örgütlerinden geliyordu. Karşı çıkışlar şu noktalarda toplanıyordu: Gelişmeler hakkında yeterince bilgi verilmediği, Sivas’ta Doğu Anadolu’nun ikinci plana itildiği. Heyet-i Temsiliye’nin seçimlerinde aksaklıklara  meydan verildiği, Mustafa Kemal Paşa’nın yazışmalarda Heyet-i Temsiliye veya kongre yerine kendi adını kullandığı, İstanbul hükümetiyle ilişkilerde  çok sert davranıldığı ...  Özellikle,  Kazım Karabekir’den yoğun eleştiriler geliyordu. O kongrenin kendisine bilgi vermediğinden, kongrenin erken kapandığından, yayımlanan bildirinin doğu illerini de kapsamasından şikayet ediyordu [50] .

Sivas’ta Heyet-i Temsiliye yeniden oluşturulurken Erzurum’da seçilen  9 üye olduğu gibi bırakılmış Batı Anadolu adına 6 kişi daha seçilerek üye sayısı 15’e çıkarılmıştı. Ancak bu yöntem kongrede bazı delegelerce benimsenmediği gibi doğudaki müdafaa-i hukuk örgütlerinin eleştirilerine sebep olmuştu. Trabzon Sürmene delegesi Ömer Fevzi [Eyüboğlu] Bey Erzurum Kongresi dağıldıktan sonra Trabzon’a döner dönmez Mustafa Kemal Paşa aleyhinde yayın ve propagandaya girişmişti[51]. Ömer Bey, Heyet-i Temsiliye’ye gerektiğinde geçici hükümet yetkisi veren karara ateş püskürüyor, bu kararla diktaya gidilmek istendiğini ve ittihatçıların elinde memleketin yeni felaketlere sürüklenmek üzere olduğunu iddia ederek, kendince milleti uyarmaya ve uyandırmaya çalışıyordu[52]. Özellikle, Sivas Kongresine  katılmayan Trabzon delegelerinden Temsilciler Kurulu üyesi İzzet [Eyüboğlu] Bey ve Servet [ Orkun ] Bey  eleştirilerini suçlamaya dönüştürmüşlerdi[53].  Trabzonlular, Sivas’ta ayrı bir kongre yapılmasını, ya da  “Sivas toplantısı”na  bir “Genel Kongre” niteliği verilmesini kabul etmiyor, bunu Erzurum kararlarına aykırı buluyor ve tamamen kişisel yönetim niteliğinde bir davranış sayıyorlardı[54].

Mustafa Kemal bu eleştirilere ayrıntılı bir cevap vermekte gecikmedi. Trabzon’a ve Kazım Karabekir’ e gönderdiği 16 Eylül tarihli telgrafla Erzurum kararlarına aykırı bir şey yapılmadığını asıl olup bittiyi yaratanın İstanbul hükümeti olduğunu vurguladı ve Sivas Genel Kongresinden sonra yeni durumun gereği olarak kendisinin de önerdiği yeni ve olağanüstü bir kongrenin toplanmasına değindi [55].

Bu yazışmalar, daha geniş katılımlı yeni bir kongrenin Kazım Karabekir ve Heyet-i Temsiliye dışından önerildiğini göstermektedir. Mustafa Kemal ve Heyet-i Temsiliye üyeleri bu öneriyi ilke olarak kabul etmiş, Büyük ve Umumi Anadolu Kongresi delege seçimlerini  köylerden başlayarak geniş bir tabana dayalı olarak yapmak istemişlerdi[56]. Bunun için “Köy Halk Kongresi” bir başkan seçip nahiyeye gönderecek , nahiye 3 mümessil seçip kazaya gönderecekti. Kazada seçilen 3 mümessil vilayete gönderilecek. Vilayette seçilen 2 mümessil de Sivas’a gönderilecekti.[57] Ayrıca, çağırılacak  ‘rüesa ve meşayih’ ile  ‘Müdafaayı Hukuk ve Reddi İlhak Cemiyetleri’ listeleri çıkarılmış buna göre davetler yapılmıştı[58].                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 Sivas’ta düzenlenen nizamnamede genel kongrenin yılda bir defa 10-13 Temmuz tarihleri arasında kararlaştırılacak yerde toplanması öngörülmüştü. Bir yıl dolmadan ve temmuz dışında toplanacak kongrenin olağanüstü sayılması  kanuna da uygundu ve söz konusu çağrı üzerine birçok yerde delege seçimleri yapılmıştı.

Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemal’in çektiği telgraflardan biri de, o sırada  üçüncü kongrelerini yapmakta olan Balıkesir Milli Heyeti Başkanlığına gönderilmişti. Telgrafta Genel Anadolu Kongresi’nin olağanüstü olarak toplanmasının düşünüldüğünü  bu nedenle temsilci seçilmesini ve adlarının Sivas’ta Temsilciler Kuruluna bildirilmesi istenmişti[59].

            Balıkesir Kongresinin 19 Eylül oturumunda  Genel Kongreye 7 temsilci gönderilmesi kararlaştırılmış, ancak kongrenin siyasetle uğraşmaması ilkesi ileri sürülerek her kaza’nın kendi üyesini seçmesi esası benimsenmişti[60].

Damat Ferit’in iktidardan düşürülmesi ile mebus seçimleri ön plana çıkmış, bu sebeple olağanüstü bir kongreye de gerek kalmamıştı.Ancak her ihtimali göz önüne alan Heyet-i Temsiliye’nin  bu konuda kesin bir açıklama yapmaması tereddütlere ve sürtüşmelere yol açmıştı. Amasya görüşmeleri sırasında, Mustafa Kemal Paşa, Heyet-i Temsiliye adına Kütahya Müdafaayı  Hukuk Reisi Nüzhet Bey’e  21 Ekimde verdiği cevapta, Büyük ve Genel Anadolu Kongresi’ne kabinenin sükutu ve Meclis-i Milli’nin seçilmesine müsaade olunmasından dolayı gerek kalmadığını bildirdi[61]. Aynı gün Elazığ Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne gönderilen bir telgrafla Hacı Fevzi Efendinin hareketine gerek olmadığı bildirildi[62]. Amasya görüşmelerinden sonra Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemal Paşa Eskişehir’e 23 Ekimde gönderilen bir telgrafla genel kongrenin yapılmayacağını bildirdi[63].

Aslında yaşanan bu tereddütlere rağmen, Kongreler sürecinin en önemli  sonucu olarak düşünülen gaye elde edilmişti : Sivas Kongresi’nin seçtiği Heyet-i Temsiliye, İstanbul hükümetine karşı başlattığı meydan okumayı başarıyla sonuçlandırmıştı. Bir başka deyişle : o günün Ermeni’si nasıl ki kaderini  Taşnak veya Hınçak Cemiyeti’ne, O günün Rum’u Mavri Mira veya Pontos Cemiyeti’ne bağlamışsa, o günün Türk’ü de kendi geleceğine ilişkin umutlarını Heyet-i Temsiliye’nin ellerine terk etmiş  bulunuyordu.

EK I: Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegeler ve Siyasal Eğilimleri

Erzurum Kongresine katılan delegelerin sayısının belirlenmesinde  zaman zaman karışıklıklar ortaya çıkmaktadır. Biz bu  tabloyu hazırlarken aşağıdaki yöntemi takip ettik :

Kongreye katıldığında şüphe olmayan isimler belirlendi[64]. Bunlardan İttihat ve Terakki Fırkasıyla doğrudan doğruya ilişkisi olanlar veya kongre zabıtlarından bu temayülleri anlaşılanlar İttihatçı ; Hürriyet ve İtilaf Fırkasıyla doğrudan alakadar oldukları tesbit edilebilenler ise bu fırkaya mensup olarak kabul edildi. Siyasal eğilimleri kesin olarak tesbit edilemeyenler ise yine belirtildi. Bu konuda sayın Kırzıoğlu’nun çalışması temel hareket noktası olmakla beraber, Kongrelere katılan zatların daha önceki görev ve eylemleri ile daha sonraki faaliyetlerine ilişkin  elde edilebilen veriler de  burada kullanıldı.